De genezende kracht van kunst

Sinds het bekende onderzoek van de Amerikaanse architect Roger S. Ulrich uit de jaren 80 weten we dat kunst de genezing van patiënten kan beïnvloeden en versnellen. De kunst speelt al eeuwen een rol in de zorg. In dit artikel gaat we dieper in op de impact van kunst, muziek en literatuur in de zorg.

De uitdaging van diversiteit
In een ziekenhuis komen verschillende mensen samen: jong en oud, ziek en gezond, met en zonder pijn, laag- en hoogopgeleid, goed horend en doof, ziend en blind, met positieve en negatieve gemoedstoestanden en met allerlei culturele en ethische achtergronden. Deze diversiteit betekent ook een variatie aan persoonlijke voorkeuren voor tijdverdrijf en wachtactiviteiten. Helaas bestaat er geen universele manier om op de verschillende behoeften in te gaan. Goed nieuws is wel dat er uiteenlopende en inspirerende methodes worden ingezet om verschillende mensen te stimuleren. Iedereen kent de CliniClowns, maar hoe zit het met de helende kracht van kunst, literatuur en muziek? Op welke manier kun je deze disciplines inzetten? En hoe autonoom en experimenteel mag ziekenhuiskunst eigenlijk zijn?

Het ziekenhuis als parttimekunstmuseum
Kunst in de zorg heeft een lange geschiedenis. Al gedurende zes eeuwen zijn gezondheidsinstellingen bezig met het verzamelen en tonen van kunst. In de vijftiende en zestiende eeuw had de kunst een religieuze functie: zij herinnerde je aan het leven na de dood. In de zeventiende en achttiende eeuw werd kunst van zorginstellingen ingezet om donaties te verkrijgen. En er kwam seculiere kunst bij, zoals afbeeldingen van medische behandelingen. Hierna volgde in de twintigste eeuw een periode waarin het modernistische gedachtegoed de kunst naar de achtergrond liet verdwijnen. In deze fase ging alle aandacht uit naar efficiëntie: de werking van medicijnen en operatiemethoden. De zieke mens werd gezien als een defecte machine. Om de patiënt te genezen werd nauwkeurig het ‘defecte onderdeel’ bestudeerd en ‘gerepareerd’. Pas na de Tweede Wereldoorlog kwam de aandacht voor kunst in ziekenhuizen weer geleidelijk op gang, vooral omdat de werking van stress en zijn negatieve gevolgen voor de gezondheid werden ontdekt. Neurologie en psychologie ontwikkelden zich tot wetenschappen. De patiënt was vanaf toen geen ‘machine’ meer, en zijn fysiologische, mentale en sociale welbevinden werden als een geheel gezien. Sindsdien mag ook de kunst weer een steentje bijdragen aan het welzijn van de patiënt.

In de jaren 50 werd een bijzondere wet in Nederland van kracht: bij de bouw van overheidsgebouwen moest 1,5 procent van de bouwsom worden besteed aan kunst. Dat is ook de reden waarom ziekenhuizen in de loop van de laatste decennia enorme kunstcollecties hebben kunnen opbouwen. Ziekenhuizen lijken inmiddels op musea. De collectie van het Amsterdam UMC – locatie AMC telt 6.000 werken met een waarde van enkele miljoenen euro’s. De collectie bestaat uit een grote permanent toegankelijke verzameling naoorlogse Nederlandse kunst, die zelfs groter is dan die van het Amsterdamse Stedelijk Museum.

De vraag welk type kunst goed werkt, en wel of niet mag worden getoond, is lastig. Verschillende studies van Yvonne Clearwater laten zien dat de meeste patiënten afbeeldingen van de natuur het fijnst vinden. Stadsgezichten, dieren, gebouwen, mensen en technologie worden minder gewaardeerd. Het allerbeste werkt een combinatie van figuratief/natuur, en abstract. Deskundigen zijn het er ook over eens dat het goed is om kunst af te stemmen op de specifieke patiëntengroep (bijvoorbeeld patiënten die palliatieve zorg ontvangen).

Bezig zijn met kunst kan de tijd laten versnellen of vergeten. Kunst biedt herkenning, troost en inspiratie. Zij kan de patiënt afleiden van zijn of haar zorgen en pijn, en zij kan nieuwe gedachten en gespreksonderwerpen stimuleren. Kunst is geen alternatief medicijn, maar kan zeker bijdragen aan het welzijn van de patiënt.

Slimme ziekenhuizen bieden inmiddels ook zogenoemde ‘artists in residence’ aan. Hierbij worden kunstenaars uitgenodigd tijdelijk een woonplek en atelier in het ziekenhuis te betrekken. Dit geeft kunstenaars de gelegenheid onderzoek te doen, nieuw werk te creëren en/of een tentoonstelling voor te bereiden. Hierdoor wordt er niet alleen aandacht besteed aan het resultaat (het kunstwerk) maar ook aan het creatieproces en het contact tussen de maker en zijn of haar publiek.



Nuffar van Siba Sahabi, audio-visuele installatie, fotografie: Aisha Zeijpveld, 2018


Literatuurtherapie
De zorginstelling wordt vaak als ‘decor’ gebruikt in de literatuur, zoals in ‘The English Patient’ van Michael Ondaatje en ‘One Flew Over the Cuckoo’s Nest’ van Ken Kesey. Maar welke rol speelt literatuur zelf in het ziekenhuis?

Deze paragraaf gaat over de ziekenhuisbibliotheek, niet te verwarren met de medische bibliotheek voor geneeskundigen. De doelgroepen van de ziekenhuisbibliotheek zijn patiënten en ziekenhuismedewerkers. Naast medische informatie vind je hier vooral fictie: verhalen om jezelf te kunnen vergeten. Literatuur verrijkt je taalgebruik en brengt je op nieuwe gedachten.

Het aanbieden van boeken voor therapeutische doeleinden begon in de late middeleeuwen. Boeken werden tegelijk met kunst in de zorg geïntroduceerd. Dat is niet zo gek, want in deze periode veranderde in Europa de maatschappij. Er werd meer aandacht en energie aan de opvang van zieken besteed door onder meer het inrichten van gasthuizen en hospices (veelal verbonden aan kloosters).  

In de achttiende en negentiende eeuw werd in West-Europa het lezen van fictie in psychiatrische ziekenhuizen als therapie voorgeschreven. In Amerika werden in het begin van de negentiende eeuw de eerste ziekenhuisbibliotheken voor psychiatrische patiënten geïntroduceerd. Pas een eeuw later werden ook de eerste bibliotheken in militaire en algemene ziekenhuizen opgezet. De Eerste Wereldoorlog droeg bij aan een versnelling van deze ontwikkeling.

Sindsdien hebben grote en internationale commissies nagedacht over diverse richtlijnen waaraan een goede ziekenhuisbibliotheek moet voldoen. Hierbij horen inhoudelijke keuzes over de collectie, zoals de keuze voor inclusiviteit: de boeken moeten voor een publiek met diverse (intellectuele, ethische en culturele) achtergronden toegankelijk zijn. En praktisch gezien moet ook een patiënt in een rolstoel zonder hulp de boeken uit de kast kunnen pakken.

Sinds de introductie van het e-boek is de waarde van het fysieke boek veranderd en zijn ziekenhuisbibliotheken nagenoeg verdwenen. Gek genoeg zie je tegenwoordig wel vaker goedgevulde boekenkasten in het openbaar staan. Er hangen talloze vitrines met boeken aan de buitenmuren van huizen waaruit toevallige passanten gratis boeken kunnen meenemen die zij interessant vinden. Deze boeken worden ruilboeken genoemd, hoewel het weggeven en niet het ruilen bij dit concept centraal staat. Waarom, kun je je afvragen, zijn literatuur en non-fictie in diverse talen niet standaard in wachtkamers van ziekenhuizen te vinden?

Muziek om pijn en demonen te verdrijven
Inmiddels is het bewezen, maar intuïtief wisten we het al zolang de mens bestaat: muziek kan het welzijn van mensen – ziek en gezond – bevorderen. Al 40.000 jaar zetten de aboriginals in Australië de didgeridoo in om zieke mensen in hun genezing te steunen. Interessant is dat geluiden, die in de hedendaagse muziektherapie worden toegepast, erg lijken op die van de didgeridoo.

Muziek kan je op verschillende manieren raken: fysiek, emotioneel, mentaal, sociaal, spiritueel en esthetisch. Als je muziek slim inzet tijdens een medische behandeling kun je minder pijn voelen, stress reduceren en je stemming verbeteren. Vroeger werd aangenomen dat zieke mensen door demonen bezeten waren. Door middel van ‘magische’ liederen, geluiden en ritmen probeerde men de demonen uit te drijven en de zieken te helen.

In de klassieke oudheid werd aangenomen dat zieke mensen in wanorde verkeerden en dat muziek de mentale en spirituele harmonie kon herstellen. Zo speelde Hippocrates, de 'vader van de westerse geneeskunde’ muziek voor psychisch zieke patiënten. Vooral in het Midden-Oosten bestaat een rijke muzikale traditie om patiënten met geluid te genezen.

Al in de negende eeuw beschreven Arabische geleerden het effect van muziek op de mens en de mogelijkheden van genezing van allerlei aandoeningen door middel van muziek. In de tiende eeuw behandelde de Perzische arts Haly Abbas de pijn van peuters met muziek. In 1284 opende sultan Qalawun een ziekenhuis in Caïro, waar naast artsen en hulpverleners ook musici werkten. Zij ‘troostten’ ’s nachts de patiënten die niet konden slapen.

Tijdens de renaissance ontstond er in Europa een grote interesse voor emoties zoals melancholie, en daardoor ook voor de relatie tussen verschillende gemoedstoestanden en muziek. Later werd gedurende de romantiek veel aandacht geschonken aan de relatie tussen het lichaam de psychische gesteldheid. In deze periode werd ook de werking van muziek verder onderzocht en toegepast. De hedendaagse muziektherapie, een vorm van non-verbale psychotherapie, heeft zich sinds de twintigste eeuw ontplooid tot een discipline met uiteenlopende scholen met diverse visies. Muziek wordt in de zorg echter ook voor patiënten met fysieke klachten toegepast.

‘Evidencebased medicine’ maakt gebruik van wetenschappelijke bewijzen bij de keuze van een behandelingsmethode. Ook studies over de relatie tussen muziek en het genezingsproces zijn van belang bij die keuze. Een mooi voorbeeld: wetenschapper Jenny Hole bestudeerde het effect van muziek voor, tijdens en na een operatie. Zij toonde aan dat de patiënt door de invloed van muziek minder angst en pijn ervoer, en dat hij of zij meer tevreden was. Hole ontdekte dat alle muziekgenres werken als zij maar door de patiënt werden gekozen. (In haar studie kozen patiënten vooral rustige muziek en niet heavy metal.) Zelfs patiënten voor wie tijdens volledige narcose muziek werd gespeeld, leken na de operatie minder pijn te hebben.

Als je voor een behandeling naar het ziekenhuis gaat, vergeet dan niet je lievelingsmuziek op je mobiel mee te nemen. En als je echt geluk hebt, worden er in jouw ziekenhuis kamerconcerten georganiseerd, zoals dat ook in Egypte in de dertiende eeuw het geval was. Dat wordt bijvoorbeeld gedaan in de kinderafdeling van het Maastricht UMC+. Die concerten vinden alleen niet ’s nachts plaats maar overdag.

---

Siba Sahabi is een Duits-Iraanse kunstenares die zich bezighoudt met interdisciplinaire en interculturele vraagstukken. Naast onderzoeksprojecten creëert zij limited design editions en kunstinstallaties. Haar werk werd onder meer getoond in de Saatchi Gallery in Londen, het Museum Direktorenhaus in Berlijn en in het Museo Nacional de Bellas Artes in Buenos Aires.